آیا بیماری لوپوس ارثی است؟
دانشمندانی که در حال مطالعه ژنتیکی بیماری لوپوس اریتماتوز سیستمیک (SLE) هستند، اطلاعات زیادی در مورد اینکه لوپوس چقدر ارثی است و چرا گروه‌های قومی خاص، ازجمله افرادی که سیاه‌پوست، آسیایی، لاتین تبار، بومیان آمریکا، بومیان هاوایی و جزایر اقیانوس آرام هستند تا چهار برابر بیشتر از افراد سفیدپوست در معرض ابتلا به این بیماری قرار دارند؟ برای پاسخ به این پرسش با مقاله دیگری از وبلاگ دکتر الویس مرادخان همراه باشید.
لوپوس چیست؟
لوپوس یک بیماری خود ایمنی است که در آن سیستم ایمنی بدن به اندام‌های سالم بدن به‌عنوان یک عامل عفونی خارجی حمله می‌کند (مانند یک ویروس یا باکتری). علائم این بیماری می‌توانند شامل التهاب، درد مفاصل، خستگی شدید و بثورات پروانه‌ای شکل در بینی و گونه‌ها باشند.
اینکه بیماری لوپوس ارثی است یا خیر! پاسخ به این سؤال پیچیده است و عناصر زیادی ازجمله ژن‌ها، هورمون‌ها (به‌ویژه استروژن) و عوامل محیطی را شامل می‌شود. درحالی‌که اعتقاد بر این است که همه این موارد در ایجاد لوپوس دخیل هستند، کارشناسان هنوز روابط بین این عوامل یا دقیقاً نقشی که هرکدام ایفا می‌کنند را نمی‌دانند.
لوپوس انواع مختلفی دارند که به شرح زیر هستند:
- لوپوس جلدی
- لوپوس ناشی از دارو
- لوپوس نوزادی
نفریت لوپوس نوعی لوپوس نیست! در عوض، یک عارضه جانبی از لوپوس است که شامل بیماری کلیوی می‌شود.
ژن‌های دخیل در لوپوس
تصویر ژنتیکی لوپوس هنوز کامل نیست اما دانشمندان بیش از 60 ژن را شناسایی کرده‌اند که به عقیده آن‌ها با لوپوس ارتباط دارند. عملکرد ژن‌های MHC عبارت‌اند از:
- ایجاد پاسخ سیستم ایمنی بدن به برخی عوامل عفونی است.
- ایجاد نوعی پروتئین که با پاسخ التهابی سیستم ایمنی مقابله می‌کند.
چندین ژن دیگر که با ژن‌های MHC و پاسخ ایمنی کار می‌کنند نیز در ایجاد لوپوس نقش دارند. این مهم دستورالعمل‌هایی را به سلول‌ها برای تولید پروتئین‌هایی می‌دهد که با موارد زیر ارتباط دارد:
- ارسال سیگنال به سیستم ایمنی
- شناسایی عوامل عفونی
- اختلال در عملکرد گیرنده‌های سلولی در سیستم ایمنی بدن
- عملکرد و توسعه سلول‌های B و سلول‌های T (گلبول‌های سفید خون که برای ایمنی مهم هستند) و آنتی‌بادی‌های خاص
- ترشح سلول‌های التهابی به نام سیتوکین
- تولید اتوآنتی‌بادی‌های خاص، ازجمله دو آنتی‌بادی به نام‌های anti-Ro و anti-La
- افزایش فعال شدن سیستم ایمنی
برخی از پروتئین‌های مرتبط با این ژن‌ها در بسیاری از شرایط خود ایمنی و التهابی نقش دارند و ممکن است به‌عنوان شاخص این بیماری‌ها مورد آزمایش قرار گیرند. این پروتئین‌ها عبارت‌اند از:
- پروتئین واکنشی C
- فاکتور نکروز تومور α (TNF-α)
- اینترلوکین-10 (IL-10)
هر یک از سلول‌ها، گیرنده‌ها و موادی که تحت تأثیر این ناهنجاری‌های ژنتیکی قرار می‌گیرند، تأثیری موج‌داری روی سیستم ایمنی بدن دارند که این به خود ایمنی لوپوس کمک می‌کند.
لوپوس مونوژنیک چیست؟
اعتقاد بر این است که لوپوس ناشی از تغییرات در چندین ژن (به نام چند ژنی) است اما برخی از این ژن‌ها با جهش‌های تکی همراه هستند که به آن «تک ژنی» می‌گویند. درحالی‌که تعداد قابل‌توجهی از ژن‌ها ممکن است باعث لوپوس شوند، شایع‌ترین جهش تک ژنی، کمبود مکمل نامیده می‌شود.
گروهی از پروتئین‌ها که پروتئین‌های مکمل نامیده می‌شوند، پس از حمله سیستم ایمنی بدن، وظیفه پاک‌سازی را بر عهده دارند. پروتئین‌های مکمل همچنین ممکن است به تولید سیتوکین‌ها کمک کنند. یکی دیگر از علل تک ژنی، جهش در ژنی به نام PRKCD (برای پروتئین کیناز c-δ) است.
کمبود این جهش باعث ایجاد مقادیر بیش‌ازحد سلول‌های T می‌شود و سلول‌های B را وادار می‌کند تا سیگنال‌های نامناسبی را به سیستم ایمنی ارسال کنند. اعتقاد بر این است که چند جهش شناخته‌شده دیگر باعث لوپوس تک ژنی می‌شوند. بدون توجه به علت، نتیجه نهایی فعالیت خود ایمنی علیه اندام‌ها است.
لوپوس تک ژنتیک نادر است و اغلب با موارد زیر مشخص می‌شود:
- شروع زودرس، معمولاً قبل از 5 سالگی
- شدت بالای بیماری
- آسیب کلیه
- درگیری سیستم عصبی مرکزی
اپی ژنتیک در لوپوس
درحالی‌که به نظر می‌رسد جهش‌های ژنتیکی نقش مهمی در ایجاد لوپوس ایفا می‌کنند، محققان معتقدند که جهش‌های ژنتیکی کل داستان را بیان نخواهند کرد. تا حدی، این باور بر اساس یافته‌های دوقلوهای همسان است. وقتی یکی از دوقلوها به این بیماری مبتلا باشد، احتمال ابتلای دیگری نیز کمتر از 60 درصد است.
ازآنجایی‌که بیش از 40 درصد از دوقلوهای همسان زمانی که دوقلوی دیگر دچار لوپوس می‌شود، این احتمال را ایجاد می‌کنند که نوع دیگری از تأثیر ژنتیکی که بعد از تولد اتفاق میفتد را در خود داشته باشند. این تأثیر ژنتیکی «اپی ژنتیک» نامیده می‌شود.
شما با جهش‌های ژنتیکی متولد شده‌اید اما تغییرات اپی ژنتیکی می‌توانند در طول زندگی شما اتفاق بیفتند و این تحت تأثیر شرایط محیطی مانند آلودگی یا عفونت یا عوامل مربوط به سبک زندگی مانند رژیم غذایی و سیگار کشیدن است. خود DNA تغییر نمی‌کند اما جنبه‌های مختلف آن ممکن است تحت تأثیر قرار گیرد. به این صورت که ژن‌های شما دستورالعمل‌های متفاوتی به سلول‌هایتان بدهند. تحقیقات نشان می‌دهند که مکانیسم‌های اپی ژنتیکی متعددی در لوپوس اثر دارند که به شرح زیر هستند:
- بیان بیش‌ازحد ژن‌هایی که سلول‌های T و سایر سلول‌های ایمنی کلیدی را تنظیم می‌کنند.
- تغییرات در ژن‌های مرتبط با سیتوکین
- تغییرات MicroRNA مربوط به سیستم ایمنی و عملکرد کلیه
برخی از تغییرات اپی ژنتیکی به‌عنوان نشانگرهای زیستی برای کمک به تشخیص لوپوس، نظارت بر فعالیت بیماری و ارزیابی خطر آسیب اندام پیشنهاد شده‌اند. هرچند تاکنون هیچ‌یک از این موارد شواهد کافی ندارند و هنوز توسط جامعه پزشکی پذیرفته نشده‌اند.
شیوع لوپوس در خانواده‌ها
محققان گرایش‌های ارثی را کشف کرده‌اند که نشان می‌دهند لوپوس ممکن است به‌صورت ارث به اعضای خانواده منتقل شود. نتیجه تحقیق آن‌ها به شرح زیر است:
- 20 درصد از افرادی که به لوپوس مبتلا هستند، در برخی مواقع والدین یا خواهر و برادری مبتلا به لوپوس دارند.
- حدود 5 درصد از کودکان متولدشده از والدین مبتلا به لوپوس، به این بیماری مبتلا می‌شوند.
- در افرادی که سابقه خانوادگی لوپوس ندارند، سایر بیماری‌های خود ایمنی بیشتر است.
بااین‌حال، لوپوس به‌طور مستقیم از طریق ارث منتقل نمی‌شود! بیشتر اوقات، افراد یک استعداد ژنتیکی را به ارث می‌برند، یک جهش یا مجموعه‌ای از جهش‌ها که خطر ابتلا به لوپوس را در آن‌ها افزایش می‌دهد. بااین‌حال، همه افرادی که ویژگی‌های ژنتیکی لوپوس را دارند، به این عارضه مبتلا نمی‌شوند. احتمالاً این مهم تحت تأثیر شرایط محیطی و هورمونی خاص و تغییرات اپی ژنتیک قرار دارد.
شیوع لوپوس در سیاه‌پوستان و سایر گروه‌های قومیتی
درحالی‌که افراد با هر قومیتی ممکن است به لوپوس مبتلا شوند، برخی از گروه‌ها نه‌تنها به این بیماری مبتلا می‌شوند بلکه بیماری در آن به شکلی شدیدتر رخ می‌دهد. بیشتر عوامل خطر ژنتیکی بین همه قومیت‌ها مشترک هستند اما گروه‌هایی که آمار ابتلا لوپوس در آن‌ها بیشتر از بقیه است، عبارت‌اند از:
- افرادی با اصل و نسب آفریقایی
- برخی از زیر جمعیت‌های آسیایی
- آمریکایی‌های اصیل
- بومیان هاوایی و دیگر ساکنان جزایر اقیانوس آرام
- مکزیکی‌ها (به‌ویژه آن‌هایی که از نسل‌های بومی هستند)
به‌خصوص در افراد سیاه‌پوست، یک عارضه جدی لوپوس به نام نفریت لوپوس بسیار شایع است. اعتقاد بر این است که نفریت لوپوس به دلیل تفاوت‌های ژنتیکی منحصربه‌فرد در این گروه از قومیت باشد. نفریت لوپوس شامل آسیب و التهاب کلیه است و می‌تواند منجر به نارسایی کلیه شود. این حالت در افرادی که نژاد اروپایی ندارند نیز شدیدتر است.
علاوه بر این، سیاه‌پوستان در سنین پایین‌تر به لوپوس مبتلا می‌شوند و علائم عصبی بیشتری نسبت به قومیت‌های دیگر دارند. در یک مطالعه، آسیایی‌ها و ساکنان جزایر اقیانوس آرام احتمال دارد به یک بیماری جدی مرتبط با لوپوس به نام «سندرم آنتی فسفولیپید» مبتلا شوند که این عارضه لخته شدن خون را افزایش می‌دهد و می‌تواند منجر به سقط‌جنین، آسیب اندام‌ها و مرگ شود.
درحالی‌که به نظر می‌رسد ژنتیک در این امر نقش داشته باشد، ه ممکن است عوامل محیطی مانند سطح فقر بالاتر و عدم دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی نیز در افزایش نرخ و شدت بیماری نقش مهمی ایفا کنند. بر طبق تحقیقات انجمن لوپوس ایران، این بیماری در کشور از هر 10 هزار نفر، 4 نفر را درگیر می‌کند.
پیش‌بینی و پیشگیری از لوپوس
از اوایل دهه 2000، به لطف توالی ژنوم انسان، تحقیقات لوپوس با سرعت سرسام‌آوری انجام شده است و محققان به اطلاعات زیادی دست یافته‌اند. بااین‌حال، متخصصان هنوز قادر به شناسایی تغییرات ژنتیکی یا اپی ژنتیکی کافی برای کشف اسرار باقی‌مانده از لوپوس نیستند. به‌محض انجام این کار، کارشناسان معتقدند که می‌توانند موارد زیر را پیش‌بینی کنند:
- چه کسانی مستعد ابتلا به لوپوس هستند.
- چه کسی بیشتر در معرض ابتلا به این بیماری است.
- احتمال شدت بیماری چقدر است.
- کدام درمان‌ها به‌احتمال‌زیاد برای بیماران مؤثر هستند.
هنگامی‌که پزشکان می‌توانند پیش‌بینی کنند که چه کسی احتمال دارد به لوپوس مبتلا شود، ممکن است بتوانند اقداماتی را برای به تأخیر انداختن یا حتی پیشگیری کامل از آن نیز انجام دهند. در افرادی که به لوپوس مبتلا می‌شوند، یک برنامه درمانی هدفمند می‌تواند از پیشرفت بیماری جلوگیری کند. این مهم می‌تواند افراد را از تجربه ناتوانی، کاهش کیفیت زندگی و عوارض کشنده مرتبط با لوپوس اریتماتوز سیستمیک و نفریت لوپوس محافظت کند.
کلام آخر
تحقیقات لوپوس به لطف پیشرفت در تحقیقات ژنتیکی راه درازی را طی کرده است اما علم روماتولوژی هنوز راه درازی برای درک این وضعیت پیچیده و بسیار متغیر دارد. بااین‌حال، افرادی که اکنون مبتلا به لوپوس هستند، نسبت به افرادی که یک نسل قبل به آن مبتلا شده بودند وضعیت بسیار بهتری دارند و نسل بعدی هم احتمالاً وضعیت بهتری خواهد داشت.
اگر لوپوس در خانواده شما وجود داشته باشد و نگران این موضوع هستید، بهترین کار مراجعه به پزشک متخصص روماتولوژی است. دکتر الویس مرادخان با سال‌های تجربه درخشان، می‌تواند به شما در تشخیص دقیق و ارائه برنامه درمانی مؤثر کمک شایانی کند.
منبع:
